Katolickie ujęcie nieśmiertelności duszy nasuwa wiele problemów natury religijno-filozoficznej. Interesujące są zwłaszcza wysiłki, podejmowane przez magisterium Kościoła, w celu „biblijnego” uzasadnienia dogmatu. I tak czytamy w katechizmie:

„Pismo święte wyraźnie powiada, że wtedy dopiero stał się człowiek istotą żyjącą, gdy Bóg tchnął w niego duszę (1Mojż 2,7)” [Ks.dr.Spirago, Katolicki katechizm ludowy, cz.I, str.172].

Tchnienie życia zostało zidentyfikowane z „nieśmiertelną duszą”. Tego samego zdania jest ks.W.Kalinowski, który mówi, że Bóg „tchnął w nie (tzn. ciało-u.m.) nieśmiertelną duszę” [Dogmatyka katolicka, str.36], oraz ks.dr Fr.Dziasek wyjaśniający:

„Pierwiastek, który przez tchnienie Boże ożywił ciało, jest dusza intelektualna” [Dz.cyt.,str.130].

Czy można w „tchnieniu życia” (hebr. Niszmat chajim) dopatrywać się nieśmiertelnej duszy?

Wszak to samo tchnienie posiadają wszystkie zwierzęta żyjące na ziemi, co wynika z 1Mojż 7,22 [Por. Kazn.Sal.3,19], a one przecież nie mają „nieśmiertelnej” lub „intelektualnej duszy”.

Na te konsekwencje zwraca uwagę wybitny egzegeta katolicki, ks.Cz.Jakubiec:

„Niektórzy egzegeci usiłowali wykazać, że w opisie stworzenia człowieka wyraz meszamach (tchnienie u.m.) – to dusza w dzisiejszym teologicznym tego słowa znaczeniu. Powoływali się przy tym na rzekomo subtelniejsze znaczenie tego wyrazu, że mianowicie jest to tchnienie Boże, a więc dusza, którą Bóg wlewa w zalążek ciała ludzkiego. Jednakże takie „wyższe” pochodzenie owego „tchnienia Bożego” nie ma w Biblii uzasadnienia, gdyż według księgi Rodzaju (7,22) to samo tchnienie jest i w zwierzętach, które przecież nie mają duszy” [Stare i Nowe Przymierze, str.198].

Podobnie naświetla problem inny uczony katolicki, ks.M.Peter, pisząc:

„Z tego „tchnienia” nie da się jeszcze udowodnić, że człowiek ma duszę substancjonalną” [Wykład Pisma Świętego, str.56].

Zgodzić się więc trzeba, że „tchnienie życia” nie oznacza nieśmiertelnej duszy, ani nawet w ogóle duszy, lecz „energię życia” lub „pierwiastek życia” – owa tajemnicza moc witalna, sprawiająca, że zarówno człowiek, jak i zwierzęta żyją, istnieją. Ks.W.Granat, mimo dopatrywania się, w „tchnieniu” pojęcia duszy, określa go mianem „pierwiastka życia” [Por. Dogmatyka, T.II, str.270], co jest bardzo znamienne. Warto dodać, że funkcją Boskiego „tchnienia życia” było ożywienie ukształtowanego przez Boga z „prochu ziemi” człowieka, który stał się wówczas „duszą żyjącą” (1Moj 2,7), czyli „żywą istotą”(nephesz chajjah). Przez połączenie odpowiednio ukształtowanej materii z witalną energią powstało zjawisko życia osobniczego, w tym wypadku żyjącego, myślącego człowieka. Kto by jednak chciał upatrywać w „tchnieniu życia” nieśmiertelnej duszy, musiałby zgodzić się z konkluzją, że duszę posiadają również zwierzęta.

Dogmatyka katolicka dużo uwagi poświęca Kaznodziei Salomona: „I wróci się proch do ziemi swej, z której był, a duch wróci się do Boga, który go dał” (Kazn.12,7), jako poważnemu argumentowi mającemu przemawiać na rzecz nieśmiertelności duszy. Ks.Fr.Dziasek zaopatruje tekst następującym komentarzem:

„Śmierć człowieka rozdziela więc duszę od ciała. To ostatnie zozsypuje się w proch. Duch natomiast trwa dalej, idzie do Boga, który jest jego Dawcą. Najprościej brzmią słowa te wtedy, gdy widzi się w nich sens kreacjonistyczny w odniesieniu do duszy ludzkiej” [Dz.cyt.,str.169].

Być może, iż tłumaczenie takie jest „najprostsze”, kwestia tylko czy p r a w d z i w e ? Widocznie zagadnienie prawdy nie wiele interesowało rzymskiego teologa, skoro beztrosko zidentyfikował dwa r ó ż n e co do znaczenia terminy, mianowicie „ducha” wracającego do Boga z „duszą”, oddzieloną od ciała.

Chcąc zgodzić się z ks.Fr.Dziaskiem, należałoby wierzyć, że dusze wszystkich bez wyjątku ludzi, a więc i dobrych i złych, podążają z chwilą śmierci do nieba, gdzie przebywają na wieki, ponieważ od Boga wyszły i do Niego wróciły. Wiadomo jednak, że opinia taka jest błędna. Kościół naucza, że do nieba idą wyłącznie „dusze, które w chwili rozłączenia z ciałem nie posiadają żadnych grzechów lub kar za grzechy” [Ks.M.Ziółkowski, dz.cyt.,str.30].

Inne natomiast wtrącone są do „czyśćca” lub na wieczne męki do „piekła”. Nie można posądzać ks.Fr.Dziaska o herezje, nie mniej argument czołowego teologa katolickiego postuluje ją w sposób oczywisty, chociaż z pewnością nie zamierzony. Kroczenie drogą „najłatwiejszą” nie zawsze okazuje się wdzięczne.

A przecież nie trudno zrozumieć – w świetle Pisma Św. – że „duch”, którego Bóg dał człowiekowi i który „wraca” do Niego jak „tchnienie żywota”, udzielone pierwszemu człowiekowi i ożywające istoty ludzkie. Był nim „pierwiastek życia”, a nie dusza nieśmiertelna, jak to już ustalono. Duch ten ożywia także ciała zwierzęce, gdyż zarówno człowiek, jak i zwierze „jednakie tchnienie mają wszystkie” (Kaz 3,19.20).

Ponieważ pierwiastkiem życia dysponuje Bóg, nic dziwnego, że z chwilą śmierci człowieka wraca on do pierwotnego źródła. Przy zmartwychwstaniu ciała „duch” zostanie ciału oddany i ożywi je. Ilustruje to wskrzeszenie córki Jaira, który „wrócił w nią duch i powstała” (Łk 8,55) oraz prorocza wizja Ezechiela (Ez 37,12-14), przedstawiająca wzbudzenie z prochu ziemi ciał w dniu zmartwychwstania i ożywienie ich przez ducha pochodzącego od Boga. Warto wiedzieć, że słowo „duch” jest tłumaczeniem hebrajskiego „ruach”, oznaczającego „dech”, „wiatr”, „siła życiowa” i występującego w Piśmie Św. 379 razy.

Teologia katolicka stara się uzasadnić „nieśmiertelność duszy” innymi jeszcze tekstami Pisma Św. Ks. W.Granat pisze:

„Wiarę w nieśmiertelność duszy spotykamy w tych tekstach, gdzie jest mowa o śmierci izraelitów, którzy „zostali przyłączeni do ojców swoich”, lub „do ludu swego” … Najbardziej prawdopodobne tłumaczenie powyższych tekstów wskazuje na to, że umarli „przyłączeni do ludu swego” żyją po śmierci ciała [Dz.cyt.,str.302].

Jak bardzo ta „prawdopodobna” interpretacja jest bałamutna, niech świadczy wyjaśnienie zamieszczone w tak poważnym dziele teologicznym, jakim jest Podręczna Encyklopedia Biblijna, opracowana przez zespół czołowych teologów katolickich pod redakcja ks.E.Dąbrowskiego, doktora teologii i nauk biblijnych, z okazji Tysiąclecia Państwa Polskiego:

„Wielu krytyków utrzymuje, że według ksiąg Starego Testamentu n. (nephes – dusza, u.m.) może istnieć poza ciałem i że ona po śmierci człowieka przebywa w krainie zmarłych – szeolu, ale pogląd ten również trudno uzasadnić; … Zresztą mieszkańcy krainy zmarłych nigdy nie są określani w Piśmie św. jako „dusze” (nefaszot) ani jako duchy (ruchot), ale zawsze jako refajim (zmarli – u.m.) (Ps 87(88),11 ; Przyp 2,18 ; 9,18 ; 21,16 ; Iż 14,9 ; 26,14.19 ; Job 26,5)” [Tom I, str.290].

Argument nie wytrzymuje krytyki. Teksty, mówiące o śmierci Izraelitów, nie potwierdzają nauki o nieśmiertelności duszy. Dogmatycy nie dają za wygrane i przytaczają dowody następne. Ks. W.Granat w dalszym ciągu uzasadnia: „W Nowym Testamencie myśl o nieśmiertelności duszy jest przedstawiona w sposób prosty i jasny: „A nie bójcie się tych – uczy Chrystus – którzy zabijają ciało, duszy zaś zabić nie mogą (Mt 10,28)” [Dz.cyt.,str.304]. Wskazuje zatem na pojęcie „duszy”, której ludzie zabić „nie mogą”. Dla wielu jest to n i e z b i t y dowód nieśmiertelności duszy.

Lecz zdanie, przytoczone przez wspomnianego teologa, jest zaledwie połową ewangelicznej wypowiedzi Chrystusa, a bez pozostałej części – dyskretnie przemilczanej – nie można zrozumieć zagadnienia; tym więcej że główne wyjaśnienie w niej właśnie zostało zawarte, o czym przypomina inny teolog katolicki, ks. Cz.Jakubiec:

„Innego rodzaju rozróżnienie, a nawet przeciwstawienie duszy i ciała zdaje się wynikać z następujących słów Jezusa: „Nie lękajcie się tych, co zabijają ciało, ale duszy nie są w stanie zabić; raczej bójcie się Tego, który może i ciało i duszę unicestwić w gehennie” (Mt 10,28). Moglibyśmy tu wyraźne znaczenie słowa „dusza”, w przeciwieństwie do ciała, ale i duszy w miejscu kary po śmierci. Właśnie ze względu na tę wzmiankę można wnioskować, że wyraz „dusza” jest tu synonimem życia …” [Dz.cyt.,str.199].

Również i ten argument nie wytrzymał krytyki. Skoro istnieje ewentualność u n i c e s t w i e n i a duszy w miejscu kary po śmierci – nie może być mowy o jej nieśmiertelności. Niezgodność między teologami dowodzi słabości teorii. Część z nich, zwłaszcza dogmatycy, pragną widzieć w Biblii oparcie dla swych wywodów. Część natomiast przeczy temu stanowczo: I słusznie, ponieważ w Piśmie Św. pojęcie n i e ś m i e r t e l n e j duszy n i e w y s t ę p u j e w ogóle.

Jan Grodzicki „Kościół dogmatów i tradycji” str.116-119